کمبود آب های آشامیدنی در شهر کابل
چکیده
شهر همواره به‌عنوان بزرگ‌ترین میراث تمدن بشر از سال‌ها بدین‌سو مورد استقبال نحله‌های فکری و نظریه‌پردازان حوزه‌های مختلف علوم قرار گرفته است. در این میان، همان‌طوری که تاریخ تکامل شهر به ما می‌گوید، شهرها در فرایند زمانی دچار تحولات عظیمی شده‌اند که حتا منجر به انهدام و نابودی شهرهای زیاد در تاریخ شده است. آب به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین عناصر حیات بشر که نقش حایز اهمیت در توسعه شهرها ایفا کرده و بدون آن شهرها و حتا سکونت‌گاه‌ها نمی‌تواند شکل گیرد، در حال حاضر به یک ماده کم‌پیدا و بسیار ارزشمند تبدیل شده است. حیات جمعی بشر، توسعه و انکشاف شهرها به‌طور ناگسستنی به آب مرتبط است. از این رو، همه کشورها به دنبال دست‌یابی به روش‌هایی هستند تا بتوانند از بحران آب جلوگیری کنند. روش‌های جدیدی برای مدیریت آب‌های شهری همزمان در کشورهای مختلف در دو دهه گذشته تجربه شده است که در همه این روش‌ها توسعه پایدار به‌عنوان یک هدف واحد در نظر گرفته شده است. در این راستا، مفهوم نسبتاً جدیدی در زمینه مدیریت آب‌های شهری که کمتر از دو دهه از ظهور و تحول آن گذشته، تحت عنوان «شهرهای حساس به آب» مطرح شده است. این مفهوم به‌عنوان یک راه‌حل اکولوژیک برای دست‌یابی به پایداری در توسعه شهری معرفی شده و از پیش‌رفت و تلفیق علوم مهندسی، مدیریت محیط زیست، معماری منظر، برنامه‌ریزی و طراحی شهری حاصل شده است.
افغانستان یکی از کشورهایی است که از نظر آب شرب منابع وافر در اختیار دارد و در صورت برنامه‌ریزی و مدیریت مؤثر، می‌تواند نیازهای آنی و آتی خویش را مرفوع سازد. ولی با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، هنوز کدام اقدام مؤثری نه در حوزه علمی و نظری و نه در حوزه عملی صورت نگرفته است؛ حتا شهروندان و نهاد‌های ذی‌ربط هنوز کمبود آب را جدی تلقی نمی‌کنند. از این رو مصرف بی‌رویه آب به‌گونه سرسام‌آور در شهر کابل و سایر شهرها جریان دارد و خطرات ناشی از آن نادیده گرفته می‌شود.
الف-عوامل تأثیر‌گذار بالای کم‌آبی شهر کابل
امروزه کمبود آب نوشیده‌نی و چگونه‌گی تأمین آن، یکی از مسایل مهم و اساسی کشورهای مختلف جهان از جمله کشور ما به حساب می‌آید. کمبود آب با توجه به رشد جمعیت، یکی از دغدغه‌های اصلی فراروی آینده جوامع شهری است. با افزایش تدریجی جمعیت، افغانستان تا دو یا سه دهه آینده با کمبود شدید آب روبه‌رو خواهد شد. از این رو در آینده آب نه‌تنها در کشور ما، بل در تمام کشورهای جهان، به‌خصوص در کشورهای خاورمیانه، می‌تواند به سرمایه‌ای ارزنده‌تر و حیاتی‌تر از نفت تبدیل شود. نظر به آمار و ارقام موجود، بیش از ۷۰ درصد منابع آب قابل دسترس در خاور میانه به آبیاری در بخش کشاورزی اختصاص داده شده است؛ اما بی‌توجهی به مسایل مربوط به مدیریت آب در این بخش، باعث مشکلات زنده‌گی شهرنشینی و بازتاب‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی شده است. در حال حاضر کمبود آب به یکی از بحران‌های بسیار جدی برای شهرهای کشور از جمله شهر کابل تبدیل شده است، بنا‌براین فکتورهای مختلف در جهت کم‌آبی شهر کابل نقش ایفا کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان چنین برشمرد:
1-سرانه مصرف آب
سرانه مصرف آب، به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی، نوع فرهنگ هر منطقه، تعرفه و قوانین بازدارنده، تجهیزات کاهش‌دهنده مصرف آب، وضعیت بهداشتی و… بسته‌گی دارد. سرانه آب، در کشورهای مختلف، دارای ارقام و آمار متفاوت است. به‌طور کلی در اکثر کشورهای توسعه‌یافته، به دلیل وجود زیرساخت‌های مناسب و قوانین بازدارنده و تعرفه‌های بالای آب، میزان سرانه مصرف آن متناسب به منابع آبی آن‌ها تنظیم می‌شود. به‌گونه مثال، سرانه مصرف آب در دانمارک ۱۵۹ لیتر در روز، سویدن ۱۶۴، اسپانیا ۲۰۰، انگلستان ۱۵۳، اتریش ۱۵۳، ایرلند ۱۴۲، فرانسه ۱۳۹، آلمان ۱۲۹، هالند ۱۲۹، بلجیم ۱۱۲، پولند ۹۸، فنلند ۲۱۳، ایتالیا ۲۱۳، سویس ۲۵۲، استرالیا ۲۶۸، امریکا ۲۹۵، کانادا ۳۲۶ و ایران ۱۵۵ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است.
با توجه به شرایط فرهنگی، اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی و… در افغانستان به‌ویژه در شهر کابل هر فرد در روز بین ۹۰ تا ۱۲۰ لیتر آب استفاده می‌کند. اگر نفوس مجموعی شهر کابل را ۵٫۵ میلیون تن و مقدار آب مورد استفاده در شبانه‌روز را ۱۰۰ لیتر فرض کنیم، پس به‌طور تخمینی می‌توان گفت که ۵۵۰ میلیون لیتر آب که معادل ۵۵۰ هزار متر مکعب آب می‌شود، در شبانه‌روز در شهر کابل مصرف می‌شود. این رقم نشان می‌دهد که بلانس بین مصرف و ذخیره آبی در شهر کابل به هم خورده و تهدیدی بالقوه را برای آینده این شهر به بار آورده است.
2-تخریب اکوسیستم شهر کابل با حفر چاه‌های عمیق
در حال حاضر آمار دقیق از تعداد چاه‌های عمیق که در شهر کابل برای برداشت آب استفاده می‌شود، در دست است، ولی با توجه به رشد فزاینده نفوس شهری و توسعه غیر‌متعادل شهر، تعداد زیادی از خانه‌ها در حاشیه‌های این شهر اعمار شده است که هر کدام حد‌اقل دارای یک چاه عمیق است. این نشان می‌دهد که اکوسیستم و محیط شهر کابل در وضعیت خوبی قرار ندارد. حفر چاه‌های عمیق نه‌تنها باعث پایین رفتن آب‌های زیرزمینی شده، بل باعث تخریب جدی محیط زیست این شهر شده و گسترش دامنه آن منجر به بحران بسیار جدی مانند فرونشست شهر کابل و نابودی کامل آن خواهد شد.
3-چالش‌های مدیریت آب و نبود زیرساخت‌های مناسب
در حال حاضر بسیاری از کشورها در سراسر جهان به ارزش آب نوشید‌نی و کمبود آن پی برده‌اند، از این رو، سعی دارند رویکرد و نگر‌ش مدیریتی خویش را نسبت به آب تغییر دهند. آن‌ها برنامه‌های علمی و عملی را به منظور ارتقای سطح مدیریت آب در کلان‌شهرها به راه انداخته‌اند که در این میان نقش شهرسازی و نحوه پاسخ‌گویی آن به چالش‌های آتی مهم تلقی می‌شود. هنوز شهرکابل با چالش‌های بسیار جدی در این زمینه دست وپنجه نرم می‌کند و پوتانسیل‌های بالقوه‌ای که بتواند این شهر را از این منجلاب خطیر نجات دهد، شناسایی نشده است. نبود مدیریت مناسب، باعث ضیاع آب و مصرف بی‌رویه آن شده است. این امر به تهی شدن ذخیره‌های آب زیرزمینی منتهی شده است. از جانب دیگر، چالش‌های عدیده‌ای در قسمت زیرساخت‌های آبی مانند سیستم‌های آبرسانی، تصفیه و بازیافت آب‌های شهری، کانالیزاسیون و فاضلاب شهری و مهم‌تر از همه مهار و استفاده آب‌های برف و باران در جهت غنی‌سازی آب‌های زیرزمینی وجود دارد که باعث کمبود آب شهر شده است.
نتیجه‌گیری
افزایش جمعیت و بی‌توجهی به آب در برنامه‌ریزی و طراحی شهری، شهرهای امروز را با مشکلات عدیده‌ای از منظر برخورداری از منابع آب مواجه ساخته و پایداری شهرها را تحت تأثیر قرار داده است. همچنین با چالش‌های آتی مشخص است که الگوی سنتی مدیریت آب شهری از کارایی لازم برخوردار نبوده و شهرهای امروزی نیازمند استفاده از الگوهای نوین در راستای مدیریت آب شهری هستند. الگوهای متنوع مدیریت آب در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته که بعضی از آن‌ها موفق عمل کرده‌اند. در این میان الگوی «شهرهای حساس به آب» که کمتر از دو دهه از پیدایش آن می‌گذرد، یک الگوی جدید مدیریت آب شهری بوده که به دنبال پاسخگوی به چالش‌های آینده در راستای مدیریت آب‌های شهری است. با توجه به شکل شهر کابل، توسعه غیرپلانی و رشد فزاینده نفوس شهری، هنوز الگوی مؤثر برای مدیریت آب شهر کابل تبیین نشده است. از این رو، سیستم‌های آبی غیر‌متمرکز که به دنبال به حد‌اکثر رساندن فرصت زنده‌گی بهتر و بهره برداری مناسب از منابع آبی (مدیریت چرخه آب) است، برای شهر کابل مناسب پنداشته می‌شود.